یکی از سنن الهی این است که هر امتی دارای سرنوشت و مدت دوام مشخص و معینی است.خداوند برای هر امت، دوره‏ای را معین فرموده که پس از سپری شدن این دوره از بین خواهد رفت.بنابراین طبق سنن الهی، امتها به وجود می‏آیند و دورانی را به حالات مختلف توحید، شرک، کفر و مانند اینها می‏گذرانند و دچار تحولاتی می‏شوند و از بین می‏روند:
هر قومی را دوره و اجل معینی است که چون فرا رسد لحظه‏ای پس و پیش یا تقدیم و تأخیر نتوانند کرد.
هیچ شهر و دیاری در روی زمین نیست جز آنکه پیش از ظهور قیامت اهل آن شهر را یا هلاک یا به عذاب سخت معذب می‏کنیم.این حکم در کتاب ازلی خدا ثبت یا نقش است.
این سنت بیانگر نظر اسلام در مورد تحولات تاریخ است که نوعی نظریه دورانی تاریخ را تأیید می‏کند یعنی طبق سنن الهی، امتها به وجود می‏آیند و دورانی را در حالات مختلف می‏گذرانند و از بین می‏روند اما در نهایت جامعه‏ای ایجاد خواهد شد که لبریز از عدل و برابری و تأمین‏کننده کمال و تعالی انسان است.

یکی از سنتهای الهی این است که خداوند متعال در میان هر امتی پیامبری‏ برمی‏انگیزد تا آنان را به راه راست و دین حق هدایت کرده و از ضلالت و گمراهی برهاند.در نتیجه عده‏ای دعوت حق را قبول کرده هدایت می‏شوند و گروهی نیز راه گمراهی و ضلالت را می‏پیمایند.
و برای هر امتی رسولی است که هرگاه رسول آنها آمد و حجت تمام شد(بر مؤمن و کافر)حکم به عدل شود بر هیچ‏کس ستم نخواهد شد.
و هر قومی را راهنمائی است.
و ما اهل هیچ دیاری را تا رسولی به هدایت و اتمام حجت نفرستادیم هلاک نکردیم.

هدایت به معنای نشان دادن راه و یا نشان دادن هدف به انسانها و سنتی الهی است که اشعار بر الطاف بیکران خداوند نسبت به بندگانش دارد.هدایت پروردگار در معنای عمومی تمامی موجودات را شامل می‏شود، در صورتی که در معنای خاص شامل انسانهای خاصی(مؤمنان)می‏گردد.
در مقابل هدایت، ضلالت قرار دارد و آن به معنای گمراهی و اتخاذ راه و هدف، غیر از راه و هدفی که خداوند متعال به عنوان کمال مطلوب برای انسان تعیین کرده است، می‏باشد و در مواقع پیروی از هوای نفس و شیطان را شامل می‏شود.
هدایت و ضلالت هرکدام دارای اقسامی می‏باشد که با توجه به آیات قرآن و نظر مفسرین از هرکدام طبقه‏بندی‏هایی به عمل آمده است.
وسایل و راههای هدایت طبق آیات شریفه قرآن عبارتند از:قرآن، پیامبران الهی، آیات الهی، ابتلا و امتحان الهی، نحوه زندگی گذشتگان، مثل‏ها و شرح صدر.
هدایت و اضلال الهی هرکدام نتیجه خاصی در زندگی انسان برجای می‏گذراند که در سعادت یا شقاوت فرد و جامعه انسانی نمایان می‏شود.

اراده خداوند بر پیروزی حق و شکست و نابودی باطل تعلق گرفته است و این اراده خداوندی یکی از سنتهای اوست.اگرچه خداوند با عنایت به الطاف بیکران خود تمامی بندگانش را مورد مرحمت قرار داده است و به آنها نعمات مادی و مواهب خویش را اعطا می‏فرماید اما اگر بندگان ناسپاسی کردند و کفران نعمت بر جای‏ آورنند به دست خود نعمت را تبدیل به نقمت و خیر را تبدیل به شر می‏کنند و به عنوان مظاهر باطل عرض وجود می‏کنند.در اینجاست که سنتهای الهی همواره در جهت پیروزی حق بر باطل بوده است و همین سنت دلالت بر هلاکت امم و جوامع ستمگر و کافر و پیروزی امم و جوامع مؤمن و متقی دارند:
خدا(به لطف خود در لوح محفوظ)نگاشته و حتم گردانیده که البته من و رسولانم(به دشمنان)غالب شویم که خدا بی‏حد قوی و مقتدر است.
اگر به شما(در جنگ احد)آسیبی رسید به دشمان شما نیز(در بدر)شکست و آسیبی سخت رسید چنان‏که آنها مقاومت کردند، شما نیز باید مقاومت کنید، این‏ روزگار را به اختلاف احوال(گاهی فتح و غلبه و گاهی شکست و مغلوبیت)میان خلایق می‏کنیم که مقام اهل ایمان به امتحان معلوم شود تا از شما مؤمنان آن را که ثابت در دین است گواه دیگران کند و خداوند ستمکاران را دوست ندارد و تا آنکه (به این اختلاف نیک و بد روزگار)اهل ایمان را از هر عیب و نقص پاک و کامل و کافران را به کیفر ستمکاری محو و نابود کند.
خداوند در آیات مختلفی وعده فرموده که مؤمنان را وارثان زمین کند:
و خدا به کسانی که از شما بندگان(به خدا و حجت عصر عج)ایمان آرد و نیکوکار شود وعده فرموده که(در ظهور امام زمان(عج))در زمین خلافت دهد(و به جای امم سالفه حکومت و اقتدار بخشد)چنان‏که امم صالح پیامبران سلف جانشین پیامبران خود شدند و علاوه بر خلافت، دین پسندیده آنان را(که اسلام واقعی است) به همه ادیان تمکین و تسلط عطا کند و به همه مؤمنان پس از خوف و اندیشه از دشمنان ایمنی کامل دهد.

نابودی کافران و اهل ظلم و فساد و به بیانی تمامی کسانی که به نحوی از انحاء با پیروزی حق مقابله کرده سدّی در راه پیشرفت اسلام به وجود آورده ‏اند. عمل این افراد ممکن است به صورت تکذیب انبیاء، ظلم به مردم، ظلم به‏ خود، اسراف در کفر، فساد عمومی، روابط اجتماعی مبتنی بر بی‏انصافی، طغیان در معیشت، تکذیب بعث و نشر در قیامت و ثواب و عقاب آخرت، طغیان بر خداوند، فراموشی موعظه‏های الهی و یا جلوه‏های دیگر ظلم و کفر و شرک بوده باشد.
و چه بسیار مردم مقتدری در شهرها و دیارها بودند که ما به جرم ظلم و ستمکاری آنها را درهم شکسته و هلاک کردیم و قومی دیگر را به جای آنها بیافریدیم.
و آنان که آیات ما را تکذیب کردند، به زودی به عذاب و هلاکت می‏افکنیم از جائی که فهم آن نمی‏کنند.
در این آیه، یک سنت دیگر خداوندی بیان شده است و آن سنت استدراج می‏باشد.منظور از این سنت این است که خداوند برای کافران نعمتها را پشت سر هم تجدید می‏کند تا بدین وسیله آنان با التذاذ به این نعمتها از ذکر پروردگار غافل شده و خداوند آنها را مورد امتحان قرار بدهد.و این غفلت آنها از یاد خدا موجب این می‏شود که اطمینان و آرامش دلهایشان را از دست بدهند و لذا بیش از پیش به اضطراب درونی دچار شوند و سرانجام به عذاب سخت ملحق شوند.
و چه بسیار مردم دیاری که از امر خدا و رسولانش سرپیچیدند(و کافر شدند)اما هم آنان را به حساب سخت مؤاخذه کردیم و به عذاب شدید معذب ساختیم.
و آنگاه که رسولی بر آنها آمد چیزی جز مخالفت و نفرت نیفزودند، بدین جهت که می‏خواستند در زمین تکبّر و گردنکشی کنند و مکر(در اعمال بد)اندیشند و مکر زشت و فکر بدکاری جز صاحبش احدی را هلاک نخواهد کرد.
و ما چون اهل دیاری را بخواهیم(به کیفر گناه)هلاک سازیم پیشوایان و متنعمان آن شهر را امر کنیم(به طاعت، ولی آنها)راه فسق و تبهکاری و ظلم در آن دیار پیش گیرند و آنجا تنبیه و عقاب لزوم خواهد یافت، آنگاه همه را(به جرم بدکاری)هلاک می‏سازیم.

سنت الهی بدین قرار نیست که جوامع را بلافاصله پس از رواج ظلم، ستم، کفر و شرک هلاک نماید، بلکه مدتی بنابر اراده خویش به آنان مهلت می‏دهد تا آنان را آزموده و حجت را به آنها تمام فرماید و ضمنا در همین زندگی دنیا و لذت‏جوئی آنان از تنعمات مادی، آنها را به نوعی عذاب گرفتار کند.البته این سنت یکی از مظاهر الطاف خداوندی است:
خدای تو دارای آمرزش و رحت است و اگر خواهد تا خلق را به کردارشان مؤاخذه کند، همانا در عذابشان تعجیل کند و لیکن برای آن عذاب وقت معینی است که از آن هرگز پناه و گریز گاهی نخواهد یافت.
و آنان که آیات ما را تکذیب کردند به زودی آنها را به عذاب و هلاکت می‏افکنیم از جائی که فهم آن نمی‏کنند، روزی چند به آنها مهلت می‏دهمی که همانا مکر و عقاب ما بس شدید به آنها رسد.

به منظور پیروزی حق بر باطل و پس از هلاک کافران و ستمگران، این مؤمنان هستند که جانشین آنها می‏شوند، به عنوان نمونه از آیات مورد مطالعه: و ما اقوام و مللی را پیش از شما به کیفر ظلمشان به دست هلاکت سپردیم و با آنکه پیمبران با آیات و معجزات بر آنها آمد باز هیچ ایمان نیاوردند ما هم این‏گونه مردم زشت بدعمل را به کیفر می‏رسانیم سپس ما بعد از(هلاک)آنها شما را در زمین جانشین کردیم تا بیازمائیم و بنگریم که تا چه عمل خواهید کرد.

خداوند متعال بندگان خویش را مورد آزمایش و امتحان قرار می‏دهد این سنت همانند سایر سنن الهی عمومیت داشته، هم در مورد امم کافر و مشرک و هم در مورد امتهای مؤمن و موحد مجرا است. امتحان مؤمن به سبب تمیز فضایل و از رذائلش می‏باشد و امتحان کافر به منظور روشن شدن عمل و رفتار اوست.به همین وسیله افراد سعید به سعادت و اشقیاء به شقاوت می‏رسند و ضمنا این گروهها و یا منافقین در بوته آزمایش قرار گرفته عملشان مشخص می‏شود و در نتیجه سنن دیگر الهی اجرا می‏شود یعنی سنت پیروزی حق بر باطل و یا سنت نابودی و هلاکت مشرکین.
گفتیم علت وجود این سنت آشکار شدن نحوه رفتار مردم است تا در نتیجه خداوند اجرا و جزاء آنها را عطا فرماید:
خدایی که مرگ و زندگی را آفرید که شما بندگان را بیازماید تا کدام‏ نیکوکارتر(و خلوص اعمالش بیشتر)است.
سنّت امتحان به لحاظ عمومیت تمامی افراد و گروههای اجتماعی را شامل می‏شود.بنابراین اولیاء خدا نیز از این امر مستثنی نیستند. طبق آیات قرآن اسباب و وسایل امتحان عبارتند از:
زینتهای زمین، احکام کتاب الهی، شدائد و محن، آسایش و خوشی، داوری در اختلافات مردم، رسیدن ظاهری به مقام دنیوی، فضل پروردگار، معجزات و کارهای خارق العاده، نجات از طاغوت، نیکی‏ها و بدی‏ها، فسق و نافرمانی، ارسال رسل، فتنه‏انگیزی، تأخیر عذاب و مهلت دادن به کافران، محرمات الهی، شکست و پیروزی، پیدایش اختلاف، ترس، گرسنگی، نقصان اموال و نفوس، مال و جان، مواهب مادی، القائات شیطان، فرزندان، عهد و قسم، جنگ کفر و ایمان، و گروههای مختلف مردم و تفاوت مراتب آنها.

از جمله اغراض بیان حال و سرنوشت جوامع گذشته، عبرت‏آموزی به امتهای حال و آینده است و این یکی از سنتهای الهی است که خداوند سنن خویش را برای بندگانش بیان می‏فرماید تا مردم هر عصری از آنها پند گرفته و خداوند از این طریق به صورتی با آنان اتمام حجت می‏فرماید.
و چقدر طوایفی را پیش از اینان هلاک گردانیدیم که با قهر و قوت‏تر از اینان بودند و در هر دیار راه جستند، آیا با همه نیرومندیشان راه نجاتی(از قهر حق برخود) یافتند؟در این هلاک پیشینیان پند و تذکر است آنرا که قلب هوشیاری باشد یا گوش دل به کلام حق فر دهد و به حقانیتش توجه کامل کند.